ضرورت ترویج ادبیات علمی تخیلی

انجمن نجوم آیاز تبریز دومین دوره رقابت «رویای کهکشانی من» ، بامحوریت داستان کوتاه علمی تخیلی و نقاشی را به مناسب هفته جهانی فضا برگزار خواهد کرد. به همین علت نوید فرخی داور دو دوره این رقابت یادداشتی درباره ضرورت ترویج ادبیات علمی تخیلی نگاشته که در ادامه خواهید خواند.

در ادبیات علمی تخیلی، علم و خیال در قالب داستان با هم تلفیق می شوند. به عبارت دیگر باید بدانیم “علمی تخیلی” با اصول علمی عجین است. از قضا ما در عصری زندگی می کنیم که همه چیز شدیدا متکی بر علم و فناوری است. پس جای تعجب ندارد که در چنین فضایی زمینه لازم برای ارتقای جایگاه گونه ادبی علمی تخیلی فراهم باشد. شاید در دوره ای، مطالعه آثار علمی تخیلی انتخاب افراد خاص بود، اما الان عطف به پیشرفت سریع علم مطالعه این آثار می تواند برای هر طبقه و قشری مفید واقع شود.

بسیاری از منتقدان ادبی، علمی تخیلی را جدی نمی پندارند. اما برخلاف تصور رایج، با نگاهی عمیق می توان پی برد که ژانر علمی تخیلی در درون خود سوالاتی را مطرح می کند. در راس این سوالات، این پرسش قرار دارد که انسان بودن به چه معناست؟ انسانیت در ادبیات علمی تخیلی نقشی بسیارپررنگ دارد که به هیچ وجه تحت شعاع علم قرار نمی گیرد. همچنین پرسش های مختلف دیگری را در بطن این گونه ادبی می توان یافت: از سوالات بنیادین فلسفی گرفته تا بحث آگاهی انسان و سوالاتی از این قبیل که جایگاه ما در گیتی کجاست؟ آیا ما اهمیتی داریم؟ و آیا ما در گیتی تنها هستیم؟
در ادامه سه جنبه اصلی ضرورت ترویج گونه علمی تخیلی را برخواهم شمرد:

آینده

“آینده” دغدغه مشترک همه مردم است. بسیاری باور دارند ژانر علمی تخیلی رسالتی پیامبرگونه دارد و آینه ای از توسعه و پیشرفت در آینده جوامع است. در واقع آینده تنها چیزی است که افراد در جاهای مختلف به صورت یکپارچه در مورد آن فکر می کنند، گفتگو می کنند، رویاپردازی می کنند، و نسبت به آن نگرانند. و نگرانی در مورد “آینده” پیشرفت های بشریت کاملا بجاست.
در لیستی که در سال 2015 میلادی توسط بنیاد جهانی چالش‌ها منتشر شد، در بین دوازده تهدید اصلی برای بقای بشریت در صد سال آینده، هوش مصنوعی در صدر لیست قرار دارد. همچنین تغییرات آب و هوایی در جایگاه چهارم وخطر جنگ هسته‌ای در جایگاه ششم هستند. علمی تخیلی شاید تنها ژانری است که نشان می دهد جامعه چطور می تواند متفاوت عمل کند تا آینده بی خطرتر باشد. با علمی تخیلی می توانیم تصور کنیم آینده ای که بسمتش حرکت می کنیم چگونه خواهد بود و از چه طرقی می توان مسیر رو به آینده را پیمود(و یا برعکس، از رفتن به آن مسیر جلوگیری کرد). نویسنده رمان های علمی تخیلی، دکتر آیزاک آسیموف در سال 1978 در مورد اهمیت علمی تخیلی چنین گفت:
«جهان در حال تغییر است؛ تغییری دائمی و اجتناب ناپذیر. بنابراین منطقی است برای تصمیم گیری در مورد شرایط امروز جهان، به آینده توجه کافی داشته باشیم… نویسندگان علمی تخیلی این رویدادهای اجتناب ناپذیر را می بینند. و باید بگویم گرچه این مشکلات و بلایا اجتناب ناپذیرند، اما راه حل ها اجتناب ناپذیر نیستند!» داستان های علمی تخیلی می تواند از دیدگاه یک منتقد ادبی بی اهمیت، از دیدگاه یک دانشمند غیرعملی به نظر برسند اما این داستان ها، در ذات خود برای رستگاری و نجات انسان ضروری اند

پیوند علم و ادبیات

تئودور استورجن از نویسندگان مشهور ادبیات علمی تخیلی است(مسابقات داستان کوتاهی به افتخار او برگزار می شود). او در مورد علمی تخیلی می گوید «عنوان علمی ‌تخیلی را باید به داستانی نسبت داد که اگر عناصر علمی‌اش را حذف کنیم، داستان ناقص شود.» بدون اغراق در هیچ جای ادبیات داستانی، علوم چنین جایگاه محکمی ندارد. آیا می توان با یک تیر دونشان زد؟ علمی تخیلی برای جذب جویندگان علم به ادبیات مناسب است و می تواند اتصال دهنده ادبیات و علم باشد؛ گونه ادبی که هم برای هنرمندان جذاب است و هم علاقه مندان به علوم از خواندنش لذت خواهند برد. بخصوص افراد در سنین پایین،به سادگی تحت تاثیر چیزهایی قراردارند که مطالعه و تماشا می کنند. برعکسِ آثار پرخشونت و متشنج که تاثیری منفی بر فکر و ذهن کودکان می گذارد، آثار علمی تخیلی کودکان را به علم علاقه مند می سازد و افراد بیشتری را تشویق می کند تا به علم روی آورند. ادوین هابل دانشمندی مبدع تئوری بیگ بنگ، و اولین کسی که ثابت کرد کهکشان هایی به غیر از کهکشان راه شیری وجود دارند، پس از مطالعه رمان های ژول ورن تصمیم گرفت دانشمند شود. کارل سیگن اخترشناس برجسته تحت تاثیر نوشته های رابرت آنسون هاینلاین قرار داشت و میچیو کاکو، فیزیکدان مشهور آمریکایی ژاپنی تبار و بنیانگذار نظریه ریسمان فیزیک در کودکی از علاقه مندان برنامه های تلوزیونی علمی تخیلی بود.

راهبرد علم

ژانر علمی تخیلی نه تنها جریان را نشان می دهد، و نه تنها عواقب آن را برمی شمرد، بلکه می تواند جریان ساز باشد. باید از علمی تخیلی انتظار داشت که الهام بخش برای پیشرفت های علمی گردد. بی شک علمی‌ تخیلی افزایش خلاقیت را در پی دارد و مسیرهای جدیدی را در مقابل دانشمندان قرار می دهد. اثرگذاری این گونه ادبی در پیشرفت علوم غیرقابل کتمان است و سهم انکارناپذیر آن در پیشرفت علوم بشری مبرهن و روشن است. مسائلی مانند روباتیک، پرواز به ماه، زیردریایی، تلفن های موبایل، سفینه های فضایی، لیزر، هوش مصنوعی و… مسائلی است که ردی پای شان را پیشتر در آثار ادبی نویسندگان علمی تخیلی می توان یافت. در داستان‌های علمی تخیلی، گاها شاهد فناوری‌ ها یا علومی هستیم که هنوز در دسترس نیستند یا اختراع نشده اند، اما نمی توان با اطمینان گفت که 10 سال بعد، یک سال بعد و یا حتی یک ماه بعد ابداع نشوند. ایرج فاضل بخششی، از نویسندگان علمی تخیلی ایران در این مورد می گوید «تا تخیل وجود نداشته باشد، ابداع و اختراع در مملکت پیشرفت نمی‌کند»

به جهات مختلفی، جامعه امروزی تغییر کرده و فناوری به سرعت در حال پیشرفت است. بسیاری چیزهایی که زمانی نه چندان دور، علمی تخیلی محسوب می شدند، حالا به حقیقت پیوسته اند و نگرانی از عواقب و عوارض جانبی آنها وجود دارد، این بدان معناست ک علمی تخیلی امروز از همیشه مهمتر است.

نویدفرخی نویسنده، مترجم و پژوهشگر ژانر علمی تخیلی و ادبیات پلیسی و داور رقابت «رویای کهکشانی من» در بخش داستان کوتاه